धुरंधर नेत्याच्या अंतरंगात
-मनोहर सप्रे
भारताच्या राजकारणात धुरंधर व्यक्तिमत्त्व म्हणून ओळख असलेले प्रणव मुखर्जी यांनी त्यांच्या कारकीर्दीच्या संदर्भात लिहिलेली पुस्तके संग्राह्य आहेतच, पण त्यांची कन्या शर्मिष्ठा मुखर्जी यांनी लिहिलेले ‘प्रणव, माय फादर : अ डॉटर रिमेम्बर्स’ हे पुस्तक एक राजकारणी आणि कुटुंबवत्सल माणूस याचे अंतरंग उलगडते. मुखर्जी यांनी लेखिकेला पन्नास वर्षांच्या डायऱ्या दिल्या. यात प्रारंभीच्या काळातील काही नोंदी काळाच्या प्रवाहात विस्मरणात गेल्या होत्या; पण पिता आणि कन्या यांच्या संवादातून त्या नव्याने प्रकट झाल्या. पुस्तकात किती भाग आहेत किंवा कोणता कालखंड आहे; यापेक्षा प्रसंगानुरूप असलेल्या अनेक नोंदी रंगतदार आहेत.
कसलेले राजकारणी प्रणवदा जीवनात अत्यंत कठोर शिस्त पाळणारे होते. प्रशासकीय माहिती आणि राजकीय डावपेच यात कौशल्य त्यांनी प्राप्त केलेले होते. त्यांना अगदी सुरुवातीच्या काळात राष्ट्रीय राजकारणात जाण्याची संधी मिळाली. पुढे पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या मंत्रिमंडळात क्रमांक दोनचे पद भूषविण्याची संधी मिळालेले मुखर्जी यांना काँग्रेस पक्षावर आणि जवाहरलाल नेहरू यांच्या विचारांवर कडवी निष्ठा असूनही पक्षात टिकून राहण्यासाठी संघर्ष करावा लागला. ताणतणाव सोसावे लागले. इंदिरा गांधी यांच्या हत्येनंतर काँग्रेसचे नेतृत्व राजीव गांधी यांच्याकडे आले. त्यावेळी पंतप्रधान होण्याची संधी प्रणवदांना होती; पण पक्षांतर्गत राजकारण आणि परिस्थितीमुळे ते तेव्हा मागे राहिले. शिवाय, नंतर थेट पक्षातूनच बाहेर पडण्याची वेळ त्यांच्यावर आली. यात महत्त्वाची सहा वर्षे वाया गेली, कटू अनुभव आले. त्यांचे पक्षात पुनरागमन झाले ते २०१२मध्ये राष्ट्रपती म्हणून पदभार सांभाळेपर्यंत. इथे वाचकांना प्रणवदा यांचे व्यक्तिमत्त्व समजून घेता येते; ते लेखिकेने केलेल्या सुंदर, विवेचक मांडणीमुळे.
राष्ट्रपती भवनाचा शेकडो एकरांचा परिसर, असंख्य दालने, प्रचंड आकाराचे उद्यान हा कॅनव्हास आणि दुसरीकडे रोज १८ तास काम करणारे प्रणवदा, हे गणित कसे जमणार याची चिंता त्यांच्या भगिनींना होती. राष्ट्रपती भवनात काटे-चमचे आणि चमकदार डिशमध्ये आलेली न्याहरी बघून बावचळून गेलेल्या त्यांच्या भगिनींना प्रणवदा यांनी, ‘हाताने खा’ म्हणून सांगितले. असे प्रसंग लेखिकेने फुलवून लिहिले आहेत. एवढ्या मोठ्या जागेत राहणे लेखिकेलाही कसे अवघड झाले होते, हेही त्यांनी मांडले आहे.
प्रणव मुखर्जी यांच्या संदर्भात जनतेच्या मनात बरेच प्रश्न आहेत. त्यांची उत्तरे या पुस्तकात सगळीकडे विखुरलेली दिसतात. ती वाचताना अनेक संदर्भ सापडतात. विशेषतः त्यांची राजकीय जाण आणि गणिते आपल्या लक्षात येतात. मुख्य म्हणजे प्रणव मुखर्जी हे अनुभवाने ज्येष्ठ असूनही त्यांना संधी न मिळता डॉ. मनमोहन सिंग यांना पंतप्रधान होण्याची संधी मिळाली. ‘सोनिया गांधी मला पंतप्रधान करणार नाहीत, हे मला माहिती आहे,’ हे त्यांनी कन्येला सांगितल्याचा उल्लेख पुस्तकात आहे. दुसरे म्हणजे राहुल गांधी यांनी डॉ. सिंग यांच्या मंत्रिमंडळात सामील होऊन प्रशासकीय अनुभव घ्यावा, हे प्रणवदांनी सुचविले होते. ही सूचना गंभीरपणे घेतली गेली नाही.
सन २०१४च्या लोकसभा निवडणुकीत यूपीए आघाडीला भवितव्य नाही, याची जाणीव प्रणवदा यांना झाली होती. त्यांनी खरे तर लोकसभेच्या मुदतपूर्व निवडणुकांचा प्रस्ताव मांडला होता. म्हणजे निदान सत्ता गेली तरी काँग्रेस सशक्त विरोधी पक्ष राहील, अशी त्यांची यामागची भूमिका होती. याच दरम्यान प्रणवदा यांना पंतप्रधान, आणि डॉ. मनमोहन सिंग यांना राष्ट्रपती करावे; असा प्रस्ताव अहमद पटेल यांनी सोनिया गांधी यांच्याकडे मांडला. तो त्यांनी कसा नाकारला, हाही संदर्भ येतो. पुढे राष्ट्रपती म्हणूनही त्यांच्याऐवजी हमीद अन्सारी यांच्या नावाचा आग्रह सोनियांनी धरला होता. पण अखेर प्रणवदा यांच्या नावावर सहमती झाली. नरेंद्र मोदी हे गुजरातचे मुख्यमंत्री होते, तेव्हापासून त्यांचे प्रणवदांशी उत्तम संबंध होते. पुढे पंतप्रधान झाल्यानंतरही मोदी यांनी प्रणवदांना वाकून नमस्कार करण्याचा प्रघात शेवटपर्यंत सोडला नाही.
राष्ट्रपतीपद सोडल्यानंतर प्रणवदा राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या नागपूर मुख्यालयात गेले. लेखिका तेव्हा काँग्रेसच्या प्रवक्त्या होत्या. त्यांच्यावर वडिलांच्या विरोधात निवेदन करण्यासाठी पक्षातून कसा दबाव आला, वडिलांशी वागताना त्यांनी कसा मानसिक ताणतणाव अनुभवला, हे पुस्तकात नमूद आहे. मात्र, प्रणवदांनी कन्येला राजकीय वास्तव कसे स्वीकारायचे असते, हे समजावून सांगितले. अशा अनेक महत्त्वाच्या राजकीय आणि खासगी संदर्भांमुळे हे पुस्तक कमालीचे रोचक आणि वाचनीय झाले आहे.
प्रणव, माय फादर : अ डॉटर रिमेम्बर्स लेखक : शर्मिष्ठा मुखर्जी प्रकाशक : रुपा पब्लिकेशन्स पाने : ३८५, किंमत : ₹७९५ रुपये